Achterlijf
Het achterlijf van de libellen sluit direct aan op het borststuk. Het bestaat uit 10 segmenten (S1-10) met aan het 10e segment ook nog achterlijf aanhangsels. Aan de onderzijde van de basis van het achterlijf (S1) bevindt zich bij de mannetjes het secundaire geslachtorgaan. Aan de achterste segmenten van het achterlijf (S8, S9 en S10) bevinden zich de geslachtsorganen waarbij dit bij de mannetjes het primaire geslachtsorgaan is. Het achterlijf (inclusief aanhangsel en geslachtsorgaan) verschilt per soort in vorm, lengte en/of kleur(en).
Lees meer over de anatomie van de libel
Achterlijfaanhangselen
Aanhangselen aan het achtersegment (S10). Deze komen zowel bij de larven als de imago´s voor. Bij de larven (Caudale lamellen) bevinden zich hier de kieuwen waardoor ze zuurstof kunnen opnemen. Iedere volwassen libel heeft 5 aanhangsels en deze werken als een grijporgaan, een soort handje. De mannetjes houden, tijdens de paring en/of bij de afzet van eieren, met deze aanhangsels het vrouwtje vast achter de kop (bij echte libellen) of aan het halsschild (bij juffers). Hierbij werken de onderste 2 aanhangsels als een soort duim en de bovenste twee als de vingers. De aanhangselen zijn per soort uniek en passen ook niet bij een andere soort, waardoor vermenging van soorten niet voor kan komen.
Achtervleugel
Libellen hebben twee paar vleugels: de achtervleugels en voorvleugels. De achtervleugels zijn het tweede paar vleugels (tweede links en rechts van het borststuk) vanaf de kop gezien. Bij de juffers zijn de achtervleugels gelijk aan de voor vleugels. Bij ‘echte’ libellen zijn de achtervleugels anders dan de voorvleugels.
Adult
Geslachtsrijpe libel; uitgekleurde libel.
Anaalpiramide
De anaalpiramide bevindt zich aan het uiteinde van segment 10 van de larven van de ‘echte’ libellen. De piramidevorm wordt gevormd door de procten en de cerci.
Anisoptera
Onderorde van de Ongelijkvleugeligen; ook wel ‘echte libellen’ genoemd. Het komt vanuit het Grieks: an-isos = ongelijk, pteron= vleugel. De andere onderorde zijn de gelijkvleugeligen (juffers) ook wel zygoptera genoemd.
Berijping
Grijze of blauwe bestuiving op het achterlijf van sommige libellensoorten (meestal adulte mannetjes), bestaande uit microscopisch kleine wasschilfertjes.
Biotoop
Leefgebied van een plant- of diersoort, omschreven als landschapstype (gezien vanuit de mens). Voorbeelden: ven, beek, loofbos. Wordt vaak (onjuist) als synoniem gebruikt van habitat.
Borststuk
Het borststuk of Thorax volgt direct na het halsschild achter de kop en voor het achterlijf. Zowel de poten als de vleugels zijn bevestigd aan het borststuk. Het borststuk bevat sterke soortafhankelijke kleurpatronen en is daarmee een zeer belangrijk element bij het herkennen van de soort. Zo variëren de op het borststuk voorkomende schouder, schouderstrepen, schoudernaadstrepen en zijnaden in kleur en dikte. Let op dat het voorste paar poten niet aan het borststuk maar aan het voorborststuk (prothorax), onder het halsschild, is bevestigd. Dit kan tot het borststuk worden gerekend.
Lees meer over de anatomie van de libel
Buffering
Het vermogen van een waterlichaam of bodem om zure stoffen te neutraliseren. De zuurgraad (pH) wordt hierdoor in meer of mindere mate gestabiliseerd.
Carina Lateralis
Dit is een huidplooi, richel, aan de zijkant van het achterlijf van de larven, met uitzondering van de pantserjuffers en echte libellen. Het vormt de scheidslijn tussen het sterniet en tergiet. ‘Carina’ = kiel, richel of huidplooi, ‘Lateraal’ = aan de zijkant.
Caudale lamellen
Ander woord voor kiembladen; de drie langwerpige aanhangsels aan het achterlijf van jufferlarven. Deze worden gebruikt voor ademhaling en voortbeweging.
Cerci/cercus
Aan weerszijde van segment 10 zitten naast de paraprocten ook de cerci (enkelvoud: cercus) deze zijn over het algemeen puntig maar kunnen ook gereduceerd zijn tot kleine bolvormige structuren. De cerci hebben bij de waterjuffers geen echte functie bij determinatie, bij de ‘echte’ libellen meer. Bij de ‘echte’ libellen worden de cerci samen met de procten vaak tegen elkaar gevouwen en vormen zo samen de anaalpiramide.
Copula
Ander woord voor paringsrad; fase in de paring waarin mannetje en vrouwtje hartvormig aan elkaar verbonden zijn
Detritus
Fijnverdeeld, dood plantenmateriaal dat in het water zweeft en op de waterbodem ligt.
Drijfbladvegetatie
Vegetatie bestaande uit waterplanten met drijvende bladeren, zoals fonteinkruiden, waterlelie, gele plomp, enzovoorts.
Drijvende vegetatie
Vegetatie bestaande uit waterplanten met drijvende bladeren, zoals fonteinkruiden, waterlelie, gele plomp, enzovoorts. Soms worden hiermee ook veenmossen in het water bedoeld.
Emerse vegetatie/planten
Dit is vegetatie / zijn planten die slechts gedeeltelijk boven het water uitsteken. Waterplanten (hydrofyten) zijn onder te verdelen in twee groepen: submerse- en emerse waterplanten. Submerse waterplanten zijn geheel ondergedoken waterplanten. Voorbeelden van emerse planten zijn: fonteinkruid, kroos, krabbenscheer, watergentiaan, gele plomp en waterlelies.
Endofytische ei-afzet
Een methode van ei-afzet, waarbij de eitjes in de stengels of bladen van planten worden geprikt.
Epiproct
Zie procten.
Eutrofiëring
Ander woord voor vermesting; sterke verrijking van het water met voedingsstoffen, zoals nitraat en fosfaat.
Eutroof
Voedselrijk. Water is eutroof als er veel voedingsstoffen zoals nitraat en fosfaat in zitten.
Exofytische ei-afzet
Wijze van ei-afzet, waarbij de eitjes niet in planten worden afgezet, maar los in het water of op de oever.
Exuviae
Ander woord voor larvenhuidje; het huidje dat langs de waterkant achterblijft wanneer een libel is uitgeslopen.
Facetoog
Het facetoog, of `het samengestelde oog´ dankt zijn naam aan het feit dat het is opgebouwd uit duizenden afzonderlijke eenheden. Elke afzonderlijke eenheid, ommatidium, heeft zijn eigen lens, of facet, aan het oppervlak van het oog. Net zoals bij het oog van de mens. Zo is bij een vergroting het netwerk van `ogen` goed te zien. De mens heeft in elke oog één lens, een libel kan er tienduizenden hebben, maar het facetoog van de libel is verder qua opbouw totaal anders dan die van de mens.
Familie
Groep waarbinnen een aantal nauwverwante geslachten wordt verenigd.
Genitaliën
Geslachtsorganen.
Geslacht
Een groep van nauwverwante soorten binnen een familie.
Habitat
Leefgebied van een plant- of diersoort, gezien vanuit de soort, met alle noodzakelijke onderdelen en omgevingsfactoren. Voorbeelden: langzaam stromende binnenbocht van een beek, met fijn zand op de bodem (beekrombout); verlandingszone van een matig voedselrijk ven, met veel verschillende vegetatiestructuren (speerwaterjuffer). Wordt vaak (onjuist) als synoniem gebruikt van biotoop.
Halsschild
Het halsschild, ook wel ”pronotum” genoemd, bevindt zich tussen de kop en borst/romp (thorax) of wordt ook wel omschreven als bovenste schild van de thorax (prothorax (voorborststuk)). Strikt genomen is het een nekschild. Het is een belangrijk kenmerk bij het determineren, omdat de vorm en kleur ervan per soort verschillen. Vrouwtjes worden door de mannetjes aan het halsschild vastgehouden tijdens paring en afhankelijk van soort ook bij de ei-afzetting.
Lees meer over de anatomie van de libel
Hamulus / hamuli
Een hamulus (hamuli) is een haakvormig aanhangsel van het bot (skelet). Bij libellen betreft het een hoornachtig (chitine) aanhangsel van de huid (uitwendig skelet) en vaak niet in de vorm van een haak. De hamuli tref je aan bij het secundaire geslachtsorgaan van de mannetjes. Het heeft een belangrijke beschermende functie voor de zaadvoorraad en afhankelijk van de soort ook bescherming van de overige geslachtsorganen. Ook geven ze duidelijk aan, aan het vrouwtje, waar het geslachtsorgaan zich bevindt.
Helophyten
Planten die in het water wortelen, maar met hun stengels boven het water uitsteken, meestal op de overgang van land naar water (bijvoorbeeld riet).
Habitatrichtlijn
Richtlijn van de Europese Unie waarin aangegeven wordt welke soorten en natuurgebieden (habitats) beschermd moeten worden door de lidstaten.
Hoogveen
Bodemsoort ontstaan uit onder water verteerde planten, waarvan de oppervlakte boven het omringende water ligt. De vegetatie is meestal rijk aan veenmossen.
Imago
‘Volwassen’ libel; het laatste levensstadium, waarin libellen kunnen vliegen.
Juveniel
Jong, pas uitgeslopen imago, nog niet geslachtsrijp.
Kanalisatie
Kunstmatig rechttrekken van een beek of rivier, waardoor een eentonig waterloop ontstaat.
Kiewbladen
Ander woord voor caudale lamellen; de drie langwerpige aanhangsels aan het achterlijf van jufferlarven. Deze worden gebruikt voor ademhaling en voortbeweging.
Knoop
De knoop (nodus) is een verstevigde knik in de voorrandader (costa). Hierdoor kan het uiteinde van de vleugelvoorrand gedraaid worden ten opzichte van het basale deel. Dit maakt de vleugel minder kwetsbaar en de libel wendbaarder (wootton 1991).
Koloniseren
Zich vestigen in een nieuw leefgebied.
Kwel
Grondwater dat door druk aan de oppervlakte komt, of terecht komt in het oppervlaktewater. Dit heeft vaak een positief effect op de waterkwaliteit.
Laagveen
Bodemsoort ontstaan uit onder water verteerde planten, waarvan de oppervlakte nauwelijks boven het omringende water ligt.
Labiale palp
Een geleed tast- en/of grijporgaan aan het prementum van de larve. Het dient bij de larve om het voedsel te grijpen en de kaken in te manoeuvreren en heeft bij andere insecten een tastzintuiglijke functie. Labiale komt van labium (Latijn) wat lip betekent. Palp komt van palpus (Latijn) wat handpalm betekent.
Larvaal stadium
De periode die een libellenlarve doorbrengt tussen twee vervellingen. Een larve doorloopt verschillende larvale stadia, voordat het voor de laatste keer vervelt en een imago wordt. Soms wordt met het larvale stadium ook de gehele periode bedoeld die een libel als larve doorbrengt.
Larvenhuidje
Huidje dat achterblijft na de vervelling van een libellenlarve. Meestal wordt het laatste vervellingshuidje bedoeld, dat op de oever achterblijft na het uitsluipen van de libel. Het larvenhuidje wordt ook wel exuviae genoemd.
Legapparaat
Legapparaat of ook wel ei-legapparaat (of de ovipositor) genoemd. Het bevindt zich aan het eind van het achterlijf, afhankelijk van de soort is het verbonden aan de segmenten 8, 9 en 10. Het (ei)legapparaat bestaat uit kleppen en spieren, die afhankelijk van de soort goed of minder goed ontwikkeld zijn. Goed ontwikkelde legapparaten kun je vinden bij soorten die hun eieren afzetten in de modder(bodem), (bijv. metaalglanslibellen) en in plantenweefsel (juffers), mindergoed ontwikkelde legapparaten vind je bij soorten die hun eieren direct in het water afzetten (bijv. heidelibellen).
Legschede
De legschede is een onderdeel van het legapparaat dat gebruikt wordt voor het afzetten van de bevruchtte eitjes. De legschedes zijn ook weer per soort goed of minder goed ontwikkeld. De ontwikkeling is afhankelijk van het gebruik waarbij de legschede functioneert als een soort trechter die de eitjes heel nauwkeurig afzet.
Maturatiefase
De fase waarin een imago geslachtsrijp wordt.
Mentum
Het mentum wordt ook wel vangmasker genoemd. Dit is een opvallend orgaan aan de onderzijde van de kop van de larve. Het is een uitklapbaar orgaan dat wordt gebruikt voor het vangen van prooidiertjes. Verder bestaat het mentum voornamelijk uit het submentum, het prementum en (beweegbare) tanden.
Mesotroof
Matig voedselrijk. Water is mesotroof als er weinig (maar niet zeer weinig) voedingsstoffen zoals nitraat en fosfaat in zitten.
Metamorfose
De lichamelijke veranderingen die een larve meemaakt in zijn ontwikkeling naar imago.
Metapopulatie
Het complexe geheel van samenhangende populaties, waarbinnen uitwisseling van individuen plaatsvindt.
Nodaallijn
Een lijn die de nodi (zie nodus) op de proct van een jufferlarve met elkaar verbindt.
Nodus
Meervoud: nodi. Een nodus is een knooppunt aan de buitenrand, ongeveer halverwege, van het achterlijfaanhangsel (proct) bij een jufferlarve.
Occiput
Achterhoofd, bij de larven zijn het de platen achter de ogen.
Bij libellen het dorsale (rug/boven) deel van de achterkant van de kop tussen de ogen.
Odonata
Orde der libellen. Hiertoe behoren zowel de onderorde van de juffers als de onderorde van ‘echte’ libellen.
Oligotroof
(Zeer) voedselarm. Water is oligitroof als het zeer weinig voedingsstoffen zoals nitraat en fosfaat bevat.
Ondergedoken vegetatie
Vegetatie van waterplanten die zich onder de waterspiegel bevinden.
Onderorde
Groep waarbinnen een aantal verwante families wordt verenigd (zie ook taxonomie).
Ovipositor
Ook wel legapparaat of legboor genoemd. Het is het vrouwelijk orgaan waarmee in het volwassen (vlieg)stadium de eitjes worden afgezet.
Letterlijk: eieren (enk: ovum= ei) plaatser (positor).
Paraproct
Zie procten.
Paringsrad/paringswiel
Ander woord voor copula; fase in de paring waarin mannetje en vrouwtje hartvormig aan elkaar verbonden zijn.
Pioniersoort
(Libellen)soort met een voorkeur voor recent ontstane habitats.
Populatie
Groep individuen van dezelfde soort, met een dusdanige ruimtelijke samenhang dat onderlinge voortplanting kan plaatsvinden.
Poststernum
Achterste buikplaat van het borststuk en een onderdeel van het metasternum.
Prementum
Zie: mentum.
Procten
Achterlijfaanhangsels bij de larven. Deze verschillen sterk van vorm tussen de juffers en de echte libellen. Bij de juffers zijn de procten bladvormig en dooraderd, deze dienen voor de voortbeweging en functioneren ook als uitwendige kieuwen. Bij de echte libellen bestaan de procten uit verharde punten. De procten zijn onderverdeeld in twee paraprocten: de buitenste en één epiproct, de middelste.
Prolarve
Overgangsstadium tussen ei en eerste larvale stadium van een libel.
Pseudopterostigma
Primitief pterostigma (vleugelvlekje), alleen aanwezig bij vrouwtjes beekjuffers. Voor meer info zie pterostigma.
Pterostigma
Pterostigma is letterlijk vertaald ‘vleugelvlek’, de term ‘tipvlekje’ wordt ook wel gebruikt. Het vlekje bevindt zich direct achter de voorrandader tegen de uiteinden van de vleugels aan. Het vult één ruimte (cel) tussen de aders en is bij nagenoeg alle libellen niet dooraderd. Wanneer het Pterostigma wel is dooraderd, dan spreekt men van pseudopterostigma. Het pseudopterostigma is aanwezig bij de familie van de beekjuffers. Per soort kan het vleugelvlekje/tipvlekje verschillen in grootte, afhankelijk van de grootte van de cel (ruimte tussen de aders) en kleur. Er wordt gedacht dat de aders die het Pterostigma omsluiten wat poreus zijn, waardoor bloed en ander vocht in de tussenliggende ruimte lekt. Hier hopen dan bloedlichaampjes, pigmenten en andere bestanddelen zich op, waardoor het Pterostigma kleur en gewicht krijgt. Dit laatste zorgt voor verbeterde stabiliteit bij het vliegen.
Reproductiefase
Fase waarin een imago seksueel actief wordt en aan de voortplanting deelneemt.
Rietland
Hoogopgaande vegetatie van voornamelijk riet, andere grasachtige planten en hoogopgaande kruiden, die minstens een deel van het jaar met de voet in het water van voedselrijke moerassen of oevers van rivieren of beken staan.
Rode Lijst
Een lijst met soorten die door hun zeldzaamheid en achteruitgang bedreigd worden in hun voortbestaan; met verschillende categorieën wordt aangegeven in welke mate de soorten bedreigd worden.
Ruigte (vegetatie)
Hoog opschietende vegetatie met veel overjarige kruiden; vaak op drassige grond.
Secundair geslachtsapparaat
Het secundair geslachtsapparaat komt alleen bij de mannetjes libellen voor en dient voor opslag van de sperma en het inbrengen van het zaad bij het vrouwtje. Het bevindt zich aan de onderkant van het lichaam, aan de basis van het achterlijf ter hoogte van de eerste drie segmenten. Het secundair geslachtsorgaan ontvangt het sperma uit het primaire geslachtsorgaan van het mannetje aan het uiteinde van het lichaam. Het secundair geslachtsorgaan bestaat naast de hamuli ook uit een spermareservoir en afhankelijk van soort een penis, ook wel Ligula (tongetje) genoemd. Het secundaire geslachtsapparaat van de juffers (Zygoptera) heeft dezelfde onderdelen als bij de ‘echte’ libellen (Anisoptera), maar de functie van de onderdelen verschillen, daarnaast hebben de anisoptera nog meer uitsteeksels bestaande uit genitale lobben en zakvormige aanhangsel (auriculae). De Ligula ontbreekt nagenoeg bij de jufferlibellen (Oerlibellen, Anisozygoptera) en hier is de achterste hamuli uitgegroeid tot een soort penis. Er zijn drie levende soorten jufferlibellen bekend die allen alleen in oost Azië voorkomen (9 soorten bekend als fossiel).
Sterniet
Buikplaat. Elk segment van het achterlijf, bestaande uit 10 segmenten, bestaat uit twee chitineplaten: de buikplaat (sterniet) en de rugplaat (tergiet).
Tandem
Positie in de paring, waarin het mannetje met zijn achterlijfsaanhangselen is verbonden met halsschild of achterhoofd van het vrouwtje, maar het vrouwtje (nog) niet met haar achterlijf is verbonden met het mannetje.
Tandemhouding/-positie
Zie Tandem.
Taxonomie
Studie van de onderlinge verwantschap van organismen, op grond waarvan de libellen een zogenoemde orde vormen; deze orde wordt verder onderverdeeld in onderorden (Anisoptera en Zygoptera), families (bv. Aeshnidae), geslachten (bv. Aeshna) en soorten (bv. Aeshna cyanea); soms worden soorten nog weer onderverdeeld in ondersoorten.
Tergiet
Rugplaat. Elk segment van het achterlijf, bestaande uit 10 segmenten, bestaat uit twee chitineplaten: de buikplaat (sterniet) en de rugplaat (tergiet).
Territorium
Gebiedje dat door mannetjeslibellen gedurende een bepaalde tijd wordt verdedigd tegen andere mannetjes, meestal langs de waterkant.
Uitgekleurd
Het volledig op kleur zijn van een imago.
Uitsluipen
Laatste vervelling van een libellenlarve, waarbij het imago tevoorschijn komt.
Uitsluippiek
Periode in het jaar, waarin de meeste individuen van een libellensoort uitsluipen.
Vangmasker
Zie: mentum.
Verlanding
Het natuurlijke overgangsproces van water naar land, waarbij het water geleidelijk dichtgroeit met planten, meestal vanuit de oever.
Verlandingsvegetatie
Vegetatie die zorgt voor het langzaam dichtgroeien van een waterlichaam.
Verlandingszone
(Oever)zone die dichtgroeit met waterplanten, waardoor verlanding optreedt.
Vermesting
Ander woord voor eutrofiëring; sterke verrijking van het water met voedingsstoffen, zoals nitraat en fosfaat.
Vers imago
Pas uitgeslopen, nog niet geslachtsrijp imago, herkenbaar aan de bleke kleur en glimmende vleugels.
Versnippering
Sterke opdeling van het leefgebied van een soort, waardoor (te) kleine, geïsoleerde populaties ontstaan.
Verzuring
Sterke daling van de zuurgraad (pH) van het water, waardoor het water zuurder wordt; vaak veroorzaakt door milieuvervuiling.
Vleugelvoorrand
De vleugelvoorrrand wordt gevormd door de voorrandader, de costa, deze loopt vanaf de basis van de vleugel tot aan de top van de vleugel. Het is een belangrijk element bij het determineren van soorten, zo kan de kleur bepalend zijn, maar ook de plaats van de knoop in de voorrandader en de plaats van het Pterostigma aan of vlak bij het uiteinde van de voorrandader, de top van de vleugel.
Vliegpiek
Periode in het jaar waarin de meeste imago’s van een libellensoort worden waargenomen.
Vliegtijd
Periode in het jaar waarin de imago’s van een libellensoort aanwezig zijn.
Voorvleugel
De Libellen hebben twee paar vleugels: de voorvleugels en achtervleugels. De voorvleugels zijn het eerste paar vleugels (eerste links en rechts van het borststuk) vanaf de kop gezien. Bij de waterjuffers zijn de voorvleugels gelijk aan de achtervleugels. Bij de ‘echte’ libellen zijn de voorvleugels anders dan de achtervleugels.
Lees meer over de anatomie van de libel
Zwerver
Imago dat zich buiten zijn normale verspreidingsgebied bevindt, of op grote afstand van het water waar het is uitgeslopen.
Zwerfgedrag
Verplaatsing van een imago over (vrij) grote afstand, waarbij geen sprake is van een duidelijke trekrichting
Zygoptera
Zygoptera is de onderorde van de Gelijkvleugeligen; de juffers.
Zygon (Grieks) betekent juk en/of gelijk span, pteron= vleugel.